Στιγμές; Φαγιούμ; Τι είναι αυτά;

ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΑΚΟΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΔΙΗΓΗΜΑΤΩΝ

Ένα από τα πολλά που δεν έχω καταλάβει μέχρι τώρα στην λογοτεχνία είναι το γιατί δεν υπάρχουν συγκεκριμένες κατηγοριοποιήσεις διηγημάτων (και όχι μόνο εκεί φυσικά). Το μόνο που μπορείς να κάνεις είναι τα προσδιορίσεις περιγραφικά ή να τα κατατάξεις σύμφωνα με ορισμένα πρότυπα που εισήγαγαν συγκεκριμένοι λογοτέχνες, στα πρότυπα ενός Χέμινγουεϊ για παράδειγμα, ή στα πρότυπα ενός Τζέιμς Τζόυς.
Η αφορμή για να γράψω τον παραπάνω προβληματισμό ήταν η ανάγκη κατηγοριοποίησης των διηγημάτων που ανεβάζω στο blog μου. Καθώς περνά ο καιρός και ανεβάζω όλο και περισσότερα, αυτό γίνεται υποχρεωτικό, καθώς θέλω ο αναγνώστης που διαβάζει κάτι που του αρέσει, να διαλέγει την κατηγορία του για να διαβάζει παρόμοια κείμενα. Εξάλλου, από τις λίγες ιστορίες που έχω ανεβάσει μέχρι στιγμής, είναι ήδη φανερή η ομοιομορφία μεταξύ κάποιων από αυτών και η ανομοιομορφία μεταξύ κάποιων άλλων. Πως μπορώ για παράδειγμα να βάλω κάτω από την ίδια γενική κατηγορία ‘Διηγήματα’ τα κείμενα ‘Τα βήματα της καμήλας’ και ‘Το Ασανσέρ’;
Το μόνο που μπορώ να κάνω, είναι να χρησιμοποιήσω κατηγορίες και να τους δώσω κάποιους τίτλους, όπως ο τίτλος μιας συλλογής, αντί να προσπαθήσω να τις βαπτίσω ανεπιτυχώς βάση των χαρακτηριστικών τους.
Στο σκληρό δίσκο του υπολογιστή μου βρίσκονται ήδη αρκετά κείμενα. Για να μπορώ να τα επεξεργάζομαι καλύτερα, τα έχω χωρίσει σε ομάδες διηγημάτων που έχουν κάποια κοινά στοιχεία μεταξύ τους. Αυτήν την κατηγοριοποίηση θα χρησιμοποιήσω κι εδώ, μόνο που μέχρι στιγμής είναι ξεκάθαρη μόνο για μένα, όχι για τον αναγνώστη. Ήδη έχουν φανεί δύο από αυτές τις κατηγορίες, οι ‘Στιγμές’ και ‘Φαγιούμ’. Ας πω λοιπόν δυο λόγια τι περίπου να περιμένουν οι αναγνώστες διαβάζοντας τα διηγήματα αυτών των κατηγοριών.
Οι ‘Στιγμές’ είναι λιλιπούτεια κείμενα που, τόσο ώς προς το μέγεθος όσο και θεματικά, ασχολούνται με μια στιγμή. Αυτή η στιγμή μπορεί να είναι οτιδήποτε, ένα συναίσθημα, μια εμπειρία, ένα μήνυμα. Μπορεί να είναι ακόμα και μια στιγμή που κρατά είκοσι πέντε χρόνια, όπως στο διήγημα ‘Στο παγκάκι που έκατσε’. Το μικροσκοπικό μέγεθος όμως των κειμένων αυτής της κατηγορίας θα παραμένει.
Ο τίτλος ‘Φαγιούμ’ είναι δανεισμένος από τον τίτλο που έδωσα στην μοναδική συλλογή με διηγήματα που έχω ολοκληρώσει έως τώρα. Οι ιστορίες αυτής της κατηγορίας είναι αρκετά μεγάλες, θα μπορούσαν, ίσως, να χαρακτηριστούν και νουβέλες, δεν ξέρω. Τις αποκαλώ ιστορίες για να έχω το κεφάλι μου ήσυχο. Το πιο βασικό χαρακτηριστικό τους είναι πως η πλοκή τους φιλοδοξεί να οδηγήσει τον αναγνώστη σε παραπάνω από μία εκπλήξεις ή ανατροπές στην διάρκεια της αφήγησης τους, μάλλον αντίθετα δηλαδή απ’ ότι συνηθίζεται σε ένα σύγχρονο διήγημα ή αυτό που αποκαλείτε ‘φέτα ζωής’. Οι αρχές τους βασίζονται περισσότερο σε παλαιότερα πρότυπα.
Η υπόθεση τους είναι φανταστική, πρόκειται δηλαδή για μυθοπλασίες. Ο χώρος, αν και ενδεχομένως ανώνυμος, προσπαθεί να γίνει διακριτός, οι ‘εικόνες’ παίζουν σημαντικό ρόλο και γενικότερα, οι τεχνικές αφήγησης δανείζονται περισσότερο αυτές του κινηματογράφου παρά της λογοτεχνίας. Θα δίνω περισσότερες λεπτομέρειες για καθεμία ιστορία ξεχωριστά καθώς τις ανεβάζω, με ‘Λίγα λόγια ακόμα’.
Η τελευταία κατηγορία, τα ‘Ανυπότακτα’, είναι φυσικά ότι δεν μπόρεσα να εντάξω σε μια κατηγορία, ή δεν έχω άλλα διηγήματα παρόμοια με αυτά ώστε να τα μαζέψω σε μία ομάδα. Ή δεν έχω κάποια καλύτερη ιδέα τέλος πάντων.
Κάθε φορά που θα ανεβάζω κάποια καινούργια κατηγορία, θα δίνω και μερικές εξηγήσεις εδώ περί τίνος πρόκειται. Θα ήθελα επίσης, αν κάποιος γνωρίζει κάτι περισσότερο για τις κατηγοριοποιήσεις των διηγημάτων και πως αυτές διαχειρίζονται στους φιλολογικούς κύκλους ή στον ευρύτερο χώρο της λογοτεχνίας, να με διαφωτίσει.

Λίγα λόγια ακόμα για 'Τα βήματα της καμήλας'

Το διήγημα αυτό είναι η προσπάθεια να αποτυπώσω με λέξεις την εμπειρία μου και τα συναισθήματα που ένοιωσα στην έρημο της Τυνησίας, τον Απρίλιο του 2007. Φυσικά, σε σύγκριση με την ίδια την εμπειρία και τον λυρικό πλουραλισμό της, κάθε απόπειρα συγγραφής της δεν είναι παρά μια ασπρόμαυρη φωτογραφία.
Ξεκίνησα να το γράφω την επομένη της ημέρας που αποχωρήσαμε από την Ντούς, την μικρή αυτή πόλη όπου στην πόρτα της, από την νότια πλευρά, ξεκινά η Σαχάρα. Επόμενος προορισμός μας ήταν η Χαμαμέτ, αρκετά βορειότερα, όπου και το απόγευμα στο ξενοδοχείο άρχισα να κρατάω τις πρώτες σημειώσεις στο μπλοκάκι μου.
Το ολοκλήρωσα έξι εφτά ημέρες αργότερα, όταν πια είχα επιστρέψει στην Ελλάδα, και, για ένα τόσο μικρό κείμενο, οι ώρες που ξόδεψα φάνταζαν δυσανάλογες. Δεν θα κρίνω φυσικά το τελικό αποτέλεσμα. Είμαι της άποψης πως κάποιος που γράφει, διαβάζει, διορθώνει, και μετά ξαναγράφει, ξαναδιαβάζει και ξαναδιορθώνει, αμέτρητες φορές ο ίδιος κοπιώδης κύκλος, τελικά χάνει την αίσθηση του τελικού αποτελέσματος. Όπως και όταν προφέρεις μια λέξη συνέχεια, ώσπου αυτή στο τέλος αποκτά μια άλλη διάσταση και μια διαφορετική μορφή.
Η αρχιτεκτονική του κειμένου έχει στηριχτεί σε δύο ‘δομές’ (αν χρησιμοποιώ τους σωστούς όρους) τους οποίους ακολούθησα αυστηρά όσο το έγραφα. Για να τις εξηγήσω καλύτερα, αναφέρω πως το κείμενο αποτελείται από πέντε παραγράφους, εκ των οποίων, η τελευταία είναι ο επίλογος, το συμπέρασμα.
Η πρώτη ‘δομή’, ‘τεχνική’ αν θέλετε, στηρίζεται στην σταδιακή μεταβίβαση από την μια παράγραφο στην άλλη. Για να το πετύχω (αν το πέτυχα), κάθε παράγραφος στηρίζεται στο βασικό αντικείμενο της προηγούμενης ώστε, προοδευτικά, να καταλήξει σε ένα άλλο αντικείμενο και στο οποίο θα βασιστεί η επόμενη.
Πιο αναλυτικά, η πρώτη παράγραφος αναφέρεται στον άνεμο, η δεύτερη ξεκινά αναφερόμενη σε αυτόν, με ‘το πέρασμα του’, και καταλήγει με αντικείμενο ‘το πέπλο από άμμο’. Η τρίτη βασίζεται σε αυτό το «χαλί το φτιαγμένο από άμμο και αιθέρα» (παρόλο που ξεκινά με την λέξη ‘καμήλες’) και καταλήγει με αντικείμενο ‘τις σκέψεις’. Η τέταρτη ξεκινά αναφερόμενες σε ‘αυτές’ τις σκέψεις και είναι η μόνη παράγραφος που συνεχίζει με το ίδιο αντικείμενο στην επόμενη, γιατί η τελευταία είναι και στην ουσία ο επίλογος.
Η δεύτερη ‘δομή’ είναι ένα είδος εξίσωσης. Οι τέσσερις πρώτες παράγραφοι εισάγουν η καθεμία από ένα στοιχείο, τα οποία κατά σειρά είναι τα εξής: ο άνεμος, το αμμουδένιο πέπλο, τα βήματα της καμήλας που χάνονται στο πέπλο, και τελικά οι σκέψεις. Στην τελευταία παράγραφο, τα τέσσερα αυτά στοιχεία συγκεντρώνονται και συγκρίνονται μεταξύ τους, οδηγώντας στο τελικό συμπέρασμα που θέλω να καταλήξω.

Αλυσίδες επιδράσεων

Ο επηρεασμός των συγγραφέων από άλλους και η επίδραση στο έργο τους, είναι κατά πάσα πιθανότητα θέμα διατριβής σε φιλολογικές σχολές – και όχι μόνο. Μιας και δεν ανήκω σε αυτόν τον χώρο, ούτε και είμαι κάποιος κριτικός ή δημοσιογράφος, μπορώ μόνο να παραθέσω κάτι που παρατήρησα διαβάζοντας κάποια συγκεκριμένα βιβλία, χωρίς όμως να εκφράσω πραγματικά άποψη. Κι αυτό, γιατί θεωρώ τις γνώσεις μου λίγες σε σχέση με αυτές των ειδικών αλλά και γιατί, ενδεχομένως, στα όσα θα παραθέσω, ίσως να αγνοώ βασικές πληροφορίες.
Φαίνεται όμως πως στον αχανή όγκο της λογοτεχνίας, είναι δυνατόν ακόμα και ένας απλός αναγνώστης να πέσει τυχαία επάνω σε μια διαδοχική σειρά τέτοιων επιδράσεων, αρκεί να διαβάσει τα κατάλληλα βιβλία. Φυσικά, δεν εννοώ τις λογοτεχνικές επιδράσεις ενός συγγραφέα πάνω σε ολόκληρο το έργο κάποιου άλλου, ούτε στο ύφος, ούτε στην γραφή, ούτε στην φιλοσοφία του. Αναφέρομαι σε κάποιο μικρό ‘σημείο’, μια πρόταση, ένα θέμα, που συνήθως μας μένει σαν δημιούργημα του συγγραφέα που το διαβάσαμε, ενώ δεν είναι καθόλου έτσι. Αντίθετα, αυτό το ‘σημείο’ έχει γραφεί νωρίτερα από κάποιον άλλον, που το έργο του έχει διαβαστεί από τον συγγραφέα που το επαναλαμβάνει (το ‘σημείο’). Κάποιες φορές μάλιστα, το ‘σημείο’ αυτό ενδεχομένως να έχει αναφερθεί ακόμα πιο παλιά, από ένα τρίτο συγγραφέα, που το έργο του το διάβασε ο δεύτερος, κοκ, δημιουργώντας έτσι μια μικρή ‘αλυσίδα’.
Τις αλυσίδες που εγώ πέτυχα συμπτωματικά τις παραθέτω εδώ, μιας και δεν έχω δει να αναφέρονται κάπου αλλού. Αν κάνω λάθος, ή αγνοώ κάποια πράγματα που διαφωτίζουν περισσότερο την κατάσταση, περιμένω όποιον ξέρει κάτι παραπάνω να με διορθώσει, ή να με συμπληρώσει.
Θα ξεκινήσω λοιπόν με την πιο γνωστή φράση του Κοέλο (ή Κουέλου που πιο σωστό, αλλά άντε να το προφέρεις):

«Όταν επιδιώξεις κάτι, όλο το σύμπαν συνωμοτεί για να γίνει όπως επιθυμείς.»

που έχει γραφεί στο βιβλίο του «Ο αλχημιστής» (εκδόσεις ‘Λιβάνης’, 1996). Αυτό το διάσημο πια ‘τσιτάτο’ έχει γίνει σχεδόν ταυτόσημο με τον συγγραφέα του, θα μπορούσε μάλιστα να είναι και η λεζάντα που συνοδεύει την φωτογραφία του. Όμως, αυτή η φράση δεν ήταν ακριβώς δικιά του έμπνευση, οι ρίζες της βρίσκονται αλλού.
Στην εισαγωγή του βιβλίου ‘Ο αλχημιστής’, ο συγγραφέας του αναφέρεται μεταξύ άλλων και στον Μπόρχες, φανερώνοντας έτσι πως γνωρίζει το έργο του αλλά ταυτόχρονα δείχνοντας και μια εκτίμηση σε αυτό. Ανατρέχοντας λοιπόν στο έργο του Μπόρχες – στον οποίο τρέφω ιδιαίτερο θαυμασμό-, και ειδικότερα στο διήγημα ‘Ο νεκρός’ από το βιβλίο ‘Το Άλεφ’ (‘Χόρχε Λούις Μπόρχες, Άπαντα πεζά’, εκδόσεις ‘Ελληνικά γράμματα’, 2005), βρίσκει κανείς την φράση

«Το σύμπαν δείχνει να συνωμοτεί μαζί του, και επιταχύνει τα γεγονότα.»

Για όσους δεν έχουν διαβάσει το διήγημα ‘Ο νεκρός’, ο πρωταγωνιστής Οτάλορα προσπαθεί να πάρει την θέση του αρχηγού στην συμμορία που ανήκει, παραμερίζοντας τον ήδη αρχηγό Μπαντέιρα. Η συγκεκριμένη φράση τονίζει στο διήγημα πως τα πάντα εξελίσσονται ευνοϊκά στον Οτάλορα, ώστε να πετύχει τον στόχο του. Την παρέθεσα ολόκληρη ώστε να φανεί πως ο συνδυασμός των λέξεων ‘σύμπαν’ και ‘συνωμοσία’ στην ίδια πρόταση έχει το ίδιο νόημα με το νόημα που τους αποδίδει και στην πρόταση του ο Κοέλο. Απλά, στην ιστορία του Μπόρχες, ‘το σύμπαν συνωμοτεί’ μόνο μια φορά, για λογαριασμό του ήρωα του, ενώ στην ιστορία του Κοέλο, αυτό γενικεύεται και γίνεται κανόνας.
Θέλω να διευκρινίσω εδώ πως ούτε κρίνω ούτε κατακρίνω, απλά παραθέτω αυτό που παρατήρησα. Το αν κάποιος συγγραφέας χρησιμοποιεί φράσεις δικές του ή άλλων, συνειδητά ή ασυνείδητα, ή τις αναδιατυπώνει, είναι καθαρά επιλογή του. Εξάλλου, σύμφωνα με ένα άλλο διήγημα του Μπόρχες, τα πάντα έχουν ήδη γραφεί. Αλλά θα ήθελα να γίνει φανερή η πραγματική πατρότητα της συγκεκριμένης φράσης, διατηρώντας μόνο μια μικρή επιφύλαξη: την πιστότητα της μετάφρασης από τα αυθεντικά κείμενα στα ελληνικά (αν και δεν πιστεύω πως έχει γίνει κακή δουλειά).
Το ότι ο Κοέλο έχει διαβάσει Μπόρχες δεν χωρά αμφιβολία. Κι αυτό, γιατί το βιβλίο του ‘Ζαχίρ’, όπως και ο ίδιος ο Κοέλο αναφέρει στην εισαγωγή, έχει δανειστεί το όνομα του από την ομώνυμη ιστορία του Μπόρχες ‘Το ζαΐρ’, που βρίσκεται επίσης στο βιβλίο ‘Το Άλεφ’. Οι λέξεις ζαχίρ και ζαΐρ είναι ίδιες, πρόκειται για την απόδοση στα ελληνικά της λέξης Zahir, προφέροντας το ‘h’ σαν ‘χ’. Και στις δύο περιπτώσεις, αφορά την ανυπόφορη εμμονή ενός ανθρώπου σε κάτι. Στο βιβλίο τού Κοέλο, πρόκειται για την εμμονή που έχει ο ήρωας με την γυναίκα του. Στην ιστορία του Μπόρχες, εμμονή έχει ο πρωταγωνιστής του με ένα συγκεκριμένο αντικείμενο: ένα νόμισμα.
Η ιδιαιτερότητα αυτής την εμμονής είναι ότι είναι απόλυτη, ο ήρωας δηλαδή δεν μπορεί να την βγάλει από το μυαλό του με κανένα τρόπο. Ειδικά στην ιστορία του Μπόρχες, ο ήρωας του είναι κυριευμένος από την εικόνα και την ιδέα του νομίσματος, είναι καταδικασμένος να το βλέπει διαρκώς μπροστά του και να το σκέφτεται χωρίς διακοπή, καταντά υπόδουλος του και δεν μπορεί να συγκεντρωθεί σε τίποτα άλλο πέρα από αυτό.
Όμως, αυτή η φαινομενικά πρωτότυπη ιστορία δεν ξεκινά από εδώ, η αλυσίδα του Ζαΐρ έχει κι άλλο κρίκο προς τα πίσω. Ο Μπόρχες γνωρίζει καλά το έργο του Πόε (υπάρχουν και αναφορές σε αυτόν μέσα στους προλόγους ή επιλόγους των βιβλίων του Μπόρχες), τον έχει μάλιστα μεταφράσει και ο ίδιος στα ισπανικά.
Διαβάζοντας όμως κάποιος τα διηγήματα του Πόε, δεν μπορεί να μην προσέξει την θεματική ομοιότητα της ιστορίας του Μπόρχες με την ιστορία του Πόε, ‘Βερενίκη’ (γράφτηκε το 1835, αν οι πληροφορίες που βρήκα στο ίντερνετ είναι σωστές). Μόνο που αυτή τη φορά, η απόλυτη και ακριβώς ίδια εμμονή του ήρωα εστιάζει σε ένα διαφορετικό αντικείμενο: τα δόντια της καλής του!
Αυτό που μου προκαλεί εντύπωση είναι πως ο Μπόρχες, στον επίλογο του βιβλίου του, αναφερόμενος στην ιστορία ‘Ζαΐρ’ γράφει πως σε αυτήν, «θαρρώ πως διαβλέπω κάποια επίδραση απ’ το αφήγημα του Ουέλς ‘The Cristal Egg’» δηλαδή δεν αναφέρει πουθενά τον Πόε! Ίσως να εννοεί πως η επίδραση αφορά τις τεχνικές συγγραφής ή κάτι άλλο, κι όχι το κυρίως θέμα της.
Αναφέρω επίσης πως η λέξη ‘Ζαΐρ’ είναι αραβική και σημαίνει ‘ορατός’, σύμφωνα με τα σχόλια των ‘Άπαντα Πεζά’ του Μπόρχες.
Όπως και να έχουν τα πράγματα, εδώ φαίνεται να κλείνει αυτή η αλυσίδα. Τα όσα έγραψα τα βρήκα διαβάζοντας στα ελληνικά τα βιβλία που προανάφερα (το διήγημα του Πόε το διάβασα στο βιβλίο ‘Αλλόκοτες ιστορίες’, εκδόσεις ‘Γράμματα’, 1979). Αγνοώ παντελώς τα κείμενα στην αυθεντική τους γλώσσα καθώς και οποιεσδήποτε συνεντεύξεις ή δηλώσεις ή οτιδήποτε άλλο των προαναφερθέντων συγγραφέων που μπορεί να αναφέρονται σε κάτι από τα προηγούμενα.
Είναι ευνόητο φυσικά πως τέτοιες αλυσίδες θα πρέπει να υπάρχουν αμέτρητες. Για παράδειγμα, είχα διαβάσει κάποτε και είχα σημειώσει μια φράση του Νίτσε:

«Αλίμονο, μόνο αυτός που ξέρει που πάει, ξέρει και ποιος άνεμος είναι ούριος και ευεργετικός γι’ αυτόν»

και αργότερα διάβασα κάπου αλλού την φράση:

«Δεν υπάρχει ευνοϊκός άνεμος αν δεν ξέρεις σε ποιο λιμάνι θέλεις να πας»

του Σενέκα, δηλαδή γραμμένη αιώνες πριν!

Η φράση του Νίτσε, αν θυμάμαι καλά, πρέπει να είναι από το βιβλίο ‘Τάδε έφη Ζαρατούστρα’. Σενέκα όμως δεν έχω διαβάσει, την φράση του την είχα πετύχει νομίζω σε κάποιο βιβλίο με αποφθέγματα, ή ήταν αναφορά μέσα σε κάποιο άλλο βιβλίο, ή σε κανά ένθετο εφημερίδας, δεν θυμάμαι, οπότε διατηρώ τις επιφυλάξεις μου.
Ακόμα πάντως κι είναι αλήθεια, αυτό δεν σημαίνει πως ο Νίτσε είχε διαβάσει απαραίτητα Σενέκα, μπορεί να πρόκειται όντως για μια δικιά του σκέψη, παρόμοια, μιας και τα μεγάλα πνεύματα συναντιούνται, και άρα να μην πρόκειται για μια αλυσίδα σαν αυτή που ανέφερα πιο πάνω.
Αλλά και στην αντίθετη περίπτωση, υπάρχουν κάποια πράγματα που αξίζει και πρέπει να γράφονται ξανά και ξανά, για να μην τα ξεχνάμε.
Όπως και να ‘χει, όποιος από σας γνωρίζει κάτι ακόμα, ή ξέρει κι άλλες τέτοιες ‘αλυσίδες’, μπορεί να μου το γράψει.
Εγώ πάντως, τα ίχνη του «Ζαχίρ» τα χάνω κάπου στα 1835...

Διαγωνισμός της Π.Ε.Λ. για το 2007

Η Πανελλήνια Ένωση Λογοτεχνών (Π.Ε.Λ.) προκηρύσσει τον 26ο Πανελλήνιο Λογοτεχνικό Διαγωνισμό για το 2007. Την ανακοίνωση της την πέτυχα τυχαία στο booksinfo.gr, στο παρακάτω site

http://www.booksinfo.gr/booknews/press/2007/pel/index.html

Όποιος ενδιαφέρεται για συμμετοχή, να έχει υπόψιν πως η υποβολή έργων λήγει στις 31 Οκτωβρίου.