Αλυσίδες επιδράσεων

Ο επηρεασμός των συγγραφέων από άλλους και η επίδραση στο έργο τους, είναι κατά πάσα πιθανότητα θέμα διατριβής σε φιλολογικές σχολές – και όχι μόνο. Μιας και δεν ανήκω σε αυτόν τον χώρο, ούτε και είμαι κάποιος κριτικός ή δημοσιογράφος, μπορώ μόνο να παραθέσω κάτι που παρατήρησα διαβάζοντας κάποια συγκεκριμένα βιβλία, χωρίς όμως να εκφράσω πραγματικά άποψη. Κι αυτό, γιατί θεωρώ τις γνώσεις μου λίγες σε σχέση με αυτές των ειδικών αλλά και γιατί, ενδεχομένως, στα όσα θα παραθέσω, ίσως να αγνοώ βασικές πληροφορίες.
Φαίνεται όμως πως στον αχανή όγκο της λογοτεχνίας, είναι δυνατόν ακόμα και ένας απλός αναγνώστης να πέσει τυχαία επάνω σε μια διαδοχική σειρά τέτοιων επιδράσεων, αρκεί να διαβάσει τα κατάλληλα βιβλία. Φυσικά, δεν εννοώ τις λογοτεχνικές επιδράσεις ενός συγγραφέα πάνω σε ολόκληρο το έργο κάποιου άλλου, ούτε στο ύφος, ούτε στην γραφή, ούτε στην φιλοσοφία του. Αναφέρομαι σε κάποιο μικρό ‘σημείο’, μια πρόταση, ένα θέμα, που συνήθως μας μένει σαν δημιούργημα του συγγραφέα που το διαβάσαμε, ενώ δεν είναι καθόλου έτσι. Αντίθετα, αυτό το ‘σημείο’ έχει γραφεί νωρίτερα από κάποιον άλλον, που το έργο του έχει διαβαστεί από τον συγγραφέα που το επαναλαμβάνει (το ‘σημείο’). Κάποιες φορές μάλιστα, το ‘σημείο’ αυτό ενδεχομένως να έχει αναφερθεί ακόμα πιο παλιά, από ένα τρίτο συγγραφέα, που το έργο του το διάβασε ο δεύτερος, κοκ, δημιουργώντας έτσι μια μικρή ‘αλυσίδα’.
Τις αλυσίδες που εγώ πέτυχα συμπτωματικά τις παραθέτω εδώ, μιας και δεν έχω δει να αναφέρονται κάπου αλλού. Αν κάνω λάθος, ή αγνοώ κάποια πράγματα που διαφωτίζουν περισσότερο την κατάσταση, περιμένω όποιον ξέρει κάτι παραπάνω να με διορθώσει, ή να με συμπληρώσει.
Θα ξεκινήσω λοιπόν με την πιο γνωστή φράση του Κοέλο (ή Κουέλου που πιο σωστό, αλλά άντε να το προφέρεις):

«Όταν επιδιώξεις κάτι, όλο το σύμπαν συνωμοτεί για να γίνει όπως επιθυμείς.»

που έχει γραφεί στο βιβλίο του «Ο αλχημιστής» (εκδόσεις ‘Λιβάνης’, 1996). Αυτό το διάσημο πια ‘τσιτάτο’ έχει γίνει σχεδόν ταυτόσημο με τον συγγραφέα του, θα μπορούσε μάλιστα να είναι και η λεζάντα που συνοδεύει την φωτογραφία του. Όμως, αυτή η φράση δεν ήταν ακριβώς δικιά του έμπνευση, οι ρίζες της βρίσκονται αλλού.
Στην εισαγωγή του βιβλίου ‘Ο αλχημιστής’, ο συγγραφέας του αναφέρεται μεταξύ άλλων και στον Μπόρχες, φανερώνοντας έτσι πως γνωρίζει το έργο του αλλά ταυτόχρονα δείχνοντας και μια εκτίμηση σε αυτό. Ανατρέχοντας λοιπόν στο έργο του Μπόρχες – στον οποίο τρέφω ιδιαίτερο θαυμασμό-, και ειδικότερα στο διήγημα ‘Ο νεκρός’ από το βιβλίο ‘Το Άλεφ’ (‘Χόρχε Λούις Μπόρχες, Άπαντα πεζά’, εκδόσεις ‘Ελληνικά γράμματα’, 2005), βρίσκει κανείς την φράση

«Το σύμπαν δείχνει να συνωμοτεί μαζί του, και επιταχύνει τα γεγονότα.»

Για όσους δεν έχουν διαβάσει το διήγημα ‘Ο νεκρός’, ο πρωταγωνιστής Οτάλορα προσπαθεί να πάρει την θέση του αρχηγού στην συμμορία που ανήκει, παραμερίζοντας τον ήδη αρχηγό Μπαντέιρα. Η συγκεκριμένη φράση τονίζει στο διήγημα πως τα πάντα εξελίσσονται ευνοϊκά στον Οτάλορα, ώστε να πετύχει τον στόχο του. Την παρέθεσα ολόκληρη ώστε να φανεί πως ο συνδυασμός των λέξεων ‘σύμπαν’ και ‘συνωμοσία’ στην ίδια πρόταση έχει το ίδιο νόημα με το νόημα που τους αποδίδει και στην πρόταση του ο Κοέλο. Απλά, στην ιστορία του Μπόρχες, ‘το σύμπαν συνωμοτεί’ μόνο μια φορά, για λογαριασμό του ήρωα του, ενώ στην ιστορία του Κοέλο, αυτό γενικεύεται και γίνεται κανόνας.
Θέλω να διευκρινίσω εδώ πως ούτε κρίνω ούτε κατακρίνω, απλά παραθέτω αυτό που παρατήρησα. Το αν κάποιος συγγραφέας χρησιμοποιεί φράσεις δικές του ή άλλων, συνειδητά ή ασυνείδητα, ή τις αναδιατυπώνει, είναι καθαρά επιλογή του. Εξάλλου, σύμφωνα με ένα άλλο διήγημα του Μπόρχες, τα πάντα έχουν ήδη γραφεί. Αλλά θα ήθελα να γίνει φανερή η πραγματική πατρότητα της συγκεκριμένης φράσης, διατηρώντας μόνο μια μικρή επιφύλαξη: την πιστότητα της μετάφρασης από τα αυθεντικά κείμενα στα ελληνικά (αν και δεν πιστεύω πως έχει γίνει κακή δουλειά).
Το ότι ο Κοέλο έχει διαβάσει Μπόρχες δεν χωρά αμφιβολία. Κι αυτό, γιατί το βιβλίο του ‘Ζαχίρ’, όπως και ο ίδιος ο Κοέλο αναφέρει στην εισαγωγή, έχει δανειστεί το όνομα του από την ομώνυμη ιστορία του Μπόρχες ‘Το ζαΐρ’, που βρίσκεται επίσης στο βιβλίο ‘Το Άλεφ’. Οι λέξεις ζαχίρ και ζαΐρ είναι ίδιες, πρόκειται για την απόδοση στα ελληνικά της λέξης Zahir, προφέροντας το ‘h’ σαν ‘χ’. Και στις δύο περιπτώσεις, αφορά την ανυπόφορη εμμονή ενός ανθρώπου σε κάτι. Στο βιβλίο τού Κοέλο, πρόκειται για την εμμονή που έχει ο ήρωας με την γυναίκα του. Στην ιστορία του Μπόρχες, εμμονή έχει ο πρωταγωνιστής του με ένα συγκεκριμένο αντικείμενο: ένα νόμισμα.
Η ιδιαιτερότητα αυτής την εμμονής είναι ότι είναι απόλυτη, ο ήρωας δηλαδή δεν μπορεί να την βγάλει από το μυαλό του με κανένα τρόπο. Ειδικά στην ιστορία του Μπόρχες, ο ήρωας του είναι κυριευμένος από την εικόνα και την ιδέα του νομίσματος, είναι καταδικασμένος να το βλέπει διαρκώς μπροστά του και να το σκέφτεται χωρίς διακοπή, καταντά υπόδουλος του και δεν μπορεί να συγκεντρωθεί σε τίποτα άλλο πέρα από αυτό.
Όμως, αυτή η φαινομενικά πρωτότυπη ιστορία δεν ξεκινά από εδώ, η αλυσίδα του Ζαΐρ έχει κι άλλο κρίκο προς τα πίσω. Ο Μπόρχες γνωρίζει καλά το έργο του Πόε (υπάρχουν και αναφορές σε αυτόν μέσα στους προλόγους ή επιλόγους των βιβλίων του Μπόρχες), τον έχει μάλιστα μεταφράσει και ο ίδιος στα ισπανικά.
Διαβάζοντας όμως κάποιος τα διηγήματα του Πόε, δεν μπορεί να μην προσέξει την θεματική ομοιότητα της ιστορίας του Μπόρχες με την ιστορία του Πόε, ‘Βερενίκη’ (γράφτηκε το 1835, αν οι πληροφορίες που βρήκα στο ίντερνετ είναι σωστές). Μόνο που αυτή τη φορά, η απόλυτη και ακριβώς ίδια εμμονή του ήρωα εστιάζει σε ένα διαφορετικό αντικείμενο: τα δόντια της καλής του!
Αυτό που μου προκαλεί εντύπωση είναι πως ο Μπόρχες, στον επίλογο του βιβλίου του, αναφερόμενος στην ιστορία ‘Ζαΐρ’ γράφει πως σε αυτήν, «θαρρώ πως διαβλέπω κάποια επίδραση απ’ το αφήγημα του Ουέλς ‘The Cristal Egg’» δηλαδή δεν αναφέρει πουθενά τον Πόε! Ίσως να εννοεί πως η επίδραση αφορά τις τεχνικές συγγραφής ή κάτι άλλο, κι όχι το κυρίως θέμα της.
Αναφέρω επίσης πως η λέξη ‘Ζαΐρ’ είναι αραβική και σημαίνει ‘ορατός’, σύμφωνα με τα σχόλια των ‘Άπαντα Πεζά’ του Μπόρχες.
Όπως και να έχουν τα πράγματα, εδώ φαίνεται να κλείνει αυτή η αλυσίδα. Τα όσα έγραψα τα βρήκα διαβάζοντας στα ελληνικά τα βιβλία που προανάφερα (το διήγημα του Πόε το διάβασα στο βιβλίο ‘Αλλόκοτες ιστορίες’, εκδόσεις ‘Γράμματα’, 1979). Αγνοώ παντελώς τα κείμενα στην αυθεντική τους γλώσσα καθώς και οποιεσδήποτε συνεντεύξεις ή δηλώσεις ή οτιδήποτε άλλο των προαναφερθέντων συγγραφέων που μπορεί να αναφέρονται σε κάτι από τα προηγούμενα.
Είναι ευνόητο φυσικά πως τέτοιες αλυσίδες θα πρέπει να υπάρχουν αμέτρητες. Για παράδειγμα, είχα διαβάσει κάποτε και είχα σημειώσει μια φράση του Νίτσε:

«Αλίμονο, μόνο αυτός που ξέρει που πάει, ξέρει και ποιος άνεμος είναι ούριος και ευεργετικός γι’ αυτόν»

και αργότερα διάβασα κάπου αλλού την φράση:

«Δεν υπάρχει ευνοϊκός άνεμος αν δεν ξέρεις σε ποιο λιμάνι θέλεις να πας»

του Σενέκα, δηλαδή γραμμένη αιώνες πριν!

Η φράση του Νίτσε, αν θυμάμαι καλά, πρέπει να είναι από το βιβλίο ‘Τάδε έφη Ζαρατούστρα’. Σενέκα όμως δεν έχω διαβάσει, την φράση του την είχα πετύχει νομίζω σε κάποιο βιβλίο με αποφθέγματα, ή ήταν αναφορά μέσα σε κάποιο άλλο βιβλίο, ή σε κανά ένθετο εφημερίδας, δεν θυμάμαι, οπότε διατηρώ τις επιφυλάξεις μου.
Ακόμα πάντως κι είναι αλήθεια, αυτό δεν σημαίνει πως ο Νίτσε είχε διαβάσει απαραίτητα Σενέκα, μπορεί να πρόκειται όντως για μια δικιά του σκέψη, παρόμοια, μιας και τα μεγάλα πνεύματα συναντιούνται, και άρα να μην πρόκειται για μια αλυσίδα σαν αυτή που ανέφερα πιο πάνω.
Αλλά και στην αντίθετη περίπτωση, υπάρχουν κάποια πράγματα που αξίζει και πρέπει να γράφονται ξανά και ξανά, για να μην τα ξεχνάμε.
Όπως και να ‘χει, όποιος από σας γνωρίζει κάτι ακόμα, ή ξέρει κι άλλες τέτοιες ‘αλυσίδες’, μπορεί να μου το γράψει.
Εγώ πάντως, τα ίχνη του «Ζαχίρ» τα χάνω κάπου στα 1835...